Misja retelling. Ośla skórka/Wieloskórka

Baśń, o której dzisiaj piszę, jak wiele innych, ma swoją wersję u Perrault i u Grimmów. Dla niepoznaki u Perrault nazywa się Ośla skórka, u Grimmów Wieloskórka. To drobna zmyłka, bo różnic między nimi nie ma więcej niż między dwoma wariantami, dajmy na to, Śpiącej królewny. Znacie tę historię? To ta, w której ojciec chce się ożenić z córką, więc ta ucieka ukryta pod specyficznym okryciem.

Ale tak naprawdę nie tylko u Perrault i Grimmów znajdujemy podobną opowieść, a rodzajów skór może być znacznie więcej. Jest więc kocia (Catskin), niedźwiedzia (The She-Bear), królicza (The Princess That Wore a Rabbit-skin Dress), a czasem jest okrycie z mchu (Mossycoat) lub sitowia (Cap-o’-Rushes). Może Grimmowie złapali się za głowy, słysząc o tylu wersjach i skompilowali je do Wieloskórki? (To nie jest fakt, tak sobie gdybam.)

Nie jest to baśń z panteonu sław, nie może się popularnością równać z Kopciuszkiem czy Czerwonym Kapturkiem, ale wciąż jest chyba nieźle rozpoznawalna. Ostatnio na gali rozdania Cezarów odbył się rozbierany protest przeciwko braku wsparcia dla kultury w trakcie pandemii koronawirusa. Protestująca aktorka zanim się rozebrała miała na sobie zakrwawioną oślą skórkę. To nie był przypadek, chociaż zagraniczne media o tym nawiązaniu do baśni raczej nie wspominały. Ale jestem pewna, że we Francji, ojczyźnie Perrault, było jednak dość oczywiste. Zresztą Francuzi w 1970 nakręcili wysokobudżetowy film z Catherine Denevue w roli głównej, polski tytuł to Księżniczka w oślej skórze.

Wszystko zostaje w rodzinie

Zaczyna się, jak to często w baśniach bywa, od śmierci matki głównej bohaterki. Ale tym razem matka na łożu śmierci każe ojcu przysiąc, że ożeni się powtórnie tylko z kobietą piękniejszą od niej i o równie złotych włosach. Można by wnioskować (Perrault zresztą tak sugeruje), że matka jest bardzo próżna, a ta przysięga ma być sposobem na to, by mąż w rzeczywistości nigdy nie wziął sobie drugiej żony (a przynajmniej na to, by nawet po śmierci wywierać na męża wpływ). Matka tym samym w pewnym sensie, świadomie lub nie, rzuca klątwę na córkę. Bo nie ma innej tak pięknej kobiety, nie ma drugiej z takimi złotymi włosami… poza naszą księżniczką.

Tak, tak, ojciec postanawia ożenić się z córką.

Jeśli pogłębimy relacje, jeśli weźmiemy tę baśń na serio… to może być to dość wstrząsająca opowieść o przemocy seksualnej w rodzinie. No i tak robią autorki obu moich powieściowych retellingów. I w Deerskin Robin McKinley, i w Allerleirauh Chantal Gadoury ojciec nie tylko składa córce oburzającą propozycję małżeństwa, w obu dochodzi do gwałtu. Nie wydaje mi się, żeby był to cyniczny plot device – można gwałt wyczytać między wierszami z treści baśni, dalsze poczynania bohaterki nabierają w tym świetle sensu. Ojciec chce poślubić własną córkę – bez dwóch zdań jest mocno zaburzony. A to, co później robi bohaterka, jak się zachowuje, bardzo wyraźnie wskazuje na przeżytą traumę.

Źli ojcowie, kiepskie wróżki i przedsiębiorcze księżniczki

Nasza bohaterka oczywiście musi się jakoś ratować. Ale jak, skoro ojciec (król) ma najwyraźniej władzę absolutną, a ona sama nie zna życia poza pałacem? Czy otoczenie nie widzi, co się dzieje, nie może jakoś odradzić tego ożenku królowi? W baśniach dzieje się wiele okrutnych, szokujących, a często absurdalnie szokujących rzeczy. Ale nawet na tym tle wizja kazirodczego małżeństwa między ojcem a córką jest… mocna. Podobno miało to być powodem tego, że baśń w XIX-wieku straciła na popularności w krajach anglosaskich (źródło: Sur La Lune Fairytales).

W Deerskin dwór uważa, że król oszalał, ale nikt nie potrafi go powstrzymać. W Allerleirauh władca ma sojusznika w swoim doradcy. Skoro i tak jesteśmy już przy retellingach i patrzymy na baśń ze współczesną wrażliwością… to możemy zauważyć smutny wzór znany ze spraw o molestowanie. Często obok tego molestującego jest ktoś, kto przymyka oko, kto godzi się na proceder, a może nawet go w jakiś sposób wspiera. Perrault jeszcze wykorzystuje ten moment, by wbić szpilę tym członkom kleru, którzy naginają zasady moralne, gdy może im to przynieść korzyść:

Bohaterka postanawia więc zyskać na czasie i prosi o prezenty, których, jak się jej wydaje, król nie zdobędzie. U Perrault tak podpowiada jej Wróżka Bzów (ewidentnie, jak na wróżkę, jest niezbyt pomocna, nie czaruje i żadna jej rada nie działa). Prosi więc o suknie: barwy pogody i barwy słońca (u Perrault) lub „jedną złotą jak słońce, jedną srebrną jak księżyc i jedną lśniącą jak gwiazdy[1]” (u Grimmów). Król spełnia wszystkie te życzenia. Bohaterka próbuje jeszcze raz. U Grimmów prosi o płaszcz uszyty z tysiąca skór, u Perrault o płaszcz ze skóry tylko jednego zwierzęcia (jak widzicie, to nie jest wege bajka), za to bardzo cennego: złotodajnego osła. Okazuje się, że król dla małżeństwa z córką jest gotów oddać źródło swojego bogactwa.

Gdy nic nie działa, król spełnia wszystkie życzenia, dziewczynie nie zostaje nic innego: trzeba uciekać. Bohaterka zakłada skórę, balowe sukienki pakuje do skorupki orzecha (a tak, czemu nie) i daje nogę.

Ciekawostka: istnieje irlandzka święta, Dymfna, którą według legendy chciał poślubić ojciec. Uciekła i to jest niestety historia bez happy endu – ojciec ją złapał i zabił.

Stressed, depressed, but well dressed

Ośla Skórka trafia do innego królestwa, znajduje pracę jako posługaczka. Żyje w biedzie, ciężko pracuje i cały czas ukrywa się pod dziwną skórą. I tutaj też bardzo dobrze wybrzmiewa to, co napisałam wcześniej – jeśli nawet nie jest to wprost obecne w klasycznych baśniach, to jednak bez problemu można tam wyczytać, że Ośla skórka mierzy się z traumą. Ta skóra może by tu odczytana jako coś, co pozwala bohaterce schować się przed światem, ukryć. Zrasta się z naszą bohaterką, oferuje, może powierzchowne, ale jednak ważne pocieszenie. Nie, nie jest rozwiązaniem – żeby żyć dalej, bohaterka będzie musiała ją, wcześniej czy później, zrzucić. W Deerskin trauma jest głębsza, tak głęboka, że prowadzi do niemal całkowitego wyparcia przez księżniczkę własnej tożsamości. Lissar ukrywa się trochę sama przed sobą. U Grimmów Wieloskórka mówi o sobie: „Nadaję się tylko do tego, żeby ciskano we mnie butami[2]” i chyba widać w tym wyraźnie, że dziewczyna czuje, że rola biednej posługaczki jej pasuje – utraciła poczucie własnej wartości.

To dość typowe dla baśni, że wartość jest mierzona statusem społecznym i bogactwem. Szlachetni i biedni zdobędą uznanie i pieniądze (czasem pod postacią ręki księcia lub księżniczki). Ośla Skórka może stać się na jakiś czas posługaczką, ale prawidła baśni wymagają, by wyszła za księcia i wróciła do swojego królewskiego statusu.

Kopciuszek 2.0

I w pewnym momencie pojawiają się tu motywy, które mogą wydać się dobrze znajome z innej baśni. Bohaterka przebiera się w piękne suknie (te, które otrzymała od ojca i przyniosła ze sobą w skorupce od orzecha), wymyka się na bale, tam poznaje księcia… Nie gubi pantofelka, ale potem kucharz każe jej przygotować dla księcia zupę, a ona do zupy wrzuca pierścionek. Po tym pierścionku książę później będzie szukał wybranki. U Perrault balów nie ma – bohaterka przebiera się w suknię w swojej izdebce, a książę podgląda ją przez dziurkę od klucza (:P). Potem dowiaduje się, że w pokoiku mieszka Wieloskórka, choruje z miłości do nieznajomej dziewczyny i mówi matce, że uleczyć może go tylko przygotowane przez nią ciasto. Tym razem to w nim Ośla Skórka przemyca pierścionek. W przypadku tej baśni nie jest to tylko przedmiot, który ma służyć do identyfikacji, ale też sygnał tajemnej tożsamości dziewczyny, ukryta wiadomość „nie jestem tylko służącą”.

Jedna rzecz, która rzuca się w oczy: bohaterka jest tu znacznie bardziej od Kopciuszka przedsiębiorcza. Kopciuszek jednak jest dość bierny, wszystko mu się tak jakoś mimochodem wydarza. No a Ośla Skórka bierze sprawy w swoje ręce, z premedytacją wrzuca do ciasta/zupy pierścionek. W baśni, szczególnie u Perrault, wygląda to trochę jak przemyślana akcja w celu zdobycia księcia.

I tak, książę będzie szukał tej, na którą pierścionek pasuje. W Deerskin i Allerleirauh bohaterka nie jest tak otwarcie przebiegła, księcia zna wcześniej i to on jej trochę z tej jej traumy pomaga wyjść. W Tale of Skin Emmy Donoghue próba zdobycia serca księcia jak najbardziej jest przemyślana. I może działa, ale tylko wtedy, gdy Ośla Skórka występuje w pięknych sukniach, bo książę nie potrafi (a może nie chce?) dostrzec dziewczyny pod brzydką skórą osła. Bohaterka jest zła, stwierdza, że królewicz nie jest wart starań i szuka własnej drogi.

Bywa i tak.

Retellingi

Deerskin, Robin McKinley

McKinley czytałam Śpiącą królewnę (Spindle’s End), czytałam dwie Piękne i Bestie (Beauty i Rose Daughter), ale myślę, że Deerskin to jej najlepszy retelling. Może dlatego, że baśń sama w sobie jest mniej „zużyta”, ale to jest też po prostu piękna, przejmująca książka. Ach, no i McKinley potrafi pięknie pisać. Poetycka, magiczna, przeszywająca.

Allerleirauh, Chantal Gadoury

Gadoury nie oszczędza swojej bohaterce traumy, a jednak, w porównaniu z Deerskin jest to książka znacznie lżejsza – zarówno pod względem ogólnej atmosfery, jak i stylu. To naprawdę niezły retelling, wszystko tutaj gra fabularnie, a bohaterowie dają się lubić (cóż, ci, których mamy lubić). Trochę niestety blednie w porównaniu z Deerskin, bo one są dość podobne pod kątem fabuły i podejścia do materiału źródłowego, a McKinley jest jednak literacko o oczko wyżej.

Tale of Skin (w tomie Kissing the Witch), Emma Donoghue

Kissing the Witch to bardzo interesujący zbiór opowiadań będących feministycznymi reinterpretacjami baśni. Opowiadania są krótkie, powiązane jak w łańcuszku, sporo w nich oryginalnych pomysłów na przekształcenie tekstu źródłowego.

Skóra z tysiąca bestii (komiks), Stephane Fert

Bardzo kreatywnie wykorzystane są tu motywy baśniowe. Fert wywraca do góry nogami schematy, a także stereotypy powiązane z płciami. Nie brak tu też humoru i metatematycznych mrugnięć do czytelnika. Naprawdę fajny komiks.

[1] Wieloskórka, w: Baśnie braci Grimm cz. 1, J. Grimm, W. Grimm, przeł. E. Pieciul-Karmińska, s. 362.
[2] Tamże.